Əmək- insanlığın tükənməz varı...
Əmək sərf olunan yer cənnətimdir.
Hüsnümdür, eşqimdir, səadətimdir!
Mikayıl
Müşfiq
İnsan cəmiyyəti həyatının əsasını əmək təşkil
edir. Əmək təbiətlə insan arasında baş verən bir prosesdir. İnsan bu prosesdə
təbiət cisimlərini insanın və cəmiyyətin tələb tələbatlarına uyğunlaşdırır.
Heyvanların fəaliyyətlərindən fərqli olaraq, insan əməyinə aşağıdakı səciyyəvi
cəhətlər xasdır:
1.
Əmək
məqsədəuyğun fəaliyyətdir. Hər bir istehsalın müəyyən bir məqsədi vardır. Hətta
lap savadsız icraçı da işə başlamazdan əvvəl fikrən öz fəaliyyətinin planını və
ardıcıllığını tərtib edir.
2.
İnsan əməyi ictimai xarakter
daşıyır. Bu o deməkdir ki, hətta insan yaşamayan adada tək çalışan Robinzon
belə nəinki cəmiyyətin digər üzvləri tərəfindən hazırlanmış bəzi alət və
qurğulardan istifadə etmişdir, ən başlıcası o cəmiyyətin istehsal
təcrübəsindən, texnologiyalardan, yığılmış biliklərdən istifadə etmişdir.
3.
Əmək yaradıcı xarakter daşıyır.
Çünki onun son məqsədi maddi nemətlər yaratmaqdır.
4.
Əməyin mühüm xüsusiyyətlərindən
biri də əmək alətləri yaratmasıdır.
Marjinal
nəzəriyyə ənənəvi olaraq əməyi aşağıdakı kimi xarakterizə edir: Əmək
məhsulların istehsalına yönəldilmiş fiziki intelektual fəaliyyətdir.
Şəxsiyyətin qabiliyyətlərinin məcmusu insan kapitalını əmələ gətirir. Əmək nə
qədər ixtisaslı olsa insan kapitalı və müvafiq olaraq bu kapitala görə gəlir də
bir o qədər yüksək olar. Hazırki dövrdə insan kapitalına qoyulan investisyalar
cəmiyyət üçün ən səmərəli və özünü tez doğruldan hesab olunur.
Əmək
prosesində insan yalnız təbiətə təsir göstərmir, o özünün daxili təbiətini də
dəyişdirir, özünün iş qüvvəsini, yəni əmək qabiliyyətini reallaşdırır. O həm
fiziki, həm də əqli cəhətdən inkişaf edir, təkmilləşir və yeni biliklərə
yiyələnir. Beləliklə, insanı əmək yaratmışdır və onu inkişaf etdirməkdə davam
edir.
Əmək
prosesinin sadə momentləri canlı əməyin özü, əmək cisimləri və vasitələri hesab olunur. Əmək prosesinin
son nəticəsi maddi nemət yaratmaqdır. Əmək prosesində insan yalnız təbiətlə
qarşılıqlı əlaqəyə girmir, o həmçinin başqa insanlarla ünsiyyətə daxil olur.
İnsanlar arasında maddi nemətlərin istehsalı, bölgüsü, mübadiləsi, istehlakı və
eləcə də istehsal vasitələri üzərində mülkiyyətlə əlaqədar öz istək və
arzularından asılı olmayaraq yaranan münasibətlərə istehsal münasibtləri deyilir. İstehsal münasibətləri əmək
prosesinin ictimai təşkili formasıdır. Eyni əmək prosesi müxtəlif ictimai
tarixi formalarda baş verə bilər: taxılı qul da,təhkimli kəndli də, azad fermer
də yetişdirə bilər. Bütün hallarda taxıl eyni olacaqdır. Burada yalnız əmək
münasibətlərinin xarakteri və işçinin istehsal vasitələrinə münasibəti müxtəlif
olur. Bəs bu münasibətlərin xarakteri nə ilə müəyyən olunur, marksizm təliminə
görə hər bir quruluşda istehsal münasibətlərinin xarakteri orada hakim
mülkiyyət forması ilə müəyyən olunur.
Əmək
yalnız aşağıdakı şərtlərə əməl olunduqda muzdlu əməyə çevrilir:
·
İşçi şəxsən azad olmalıdır;
·
İşçi özünün istehsal vasitələrinə malik
olmamalıdır, yəni istehsal vasitələrindən məhrum olmalıdır.
Marksizmə
görə, əmək istehsal prosesinə qədər mövcud olmadığı üçün əmtəə ola bilməz,
deməli,əməyin dəyəri yoxdur, dəyərin özü isə əmək məsrəfləri ilə müəyyən olunur.
Əmək
–insanın məqsədəyönlü, şüurlu fəaliyyətidir . Əmək-insanın , cəmiyyətin
inkişafı üçün əbədi təbii bir şərtidir. İnsanın əmək fəaliyyəti istehsal prosesi
ilə, habelə təkrar istehsalın ayrı –ayrı fazaları – iatehsal, bölgü, mübadilə və
istehlakla əlaqədardır.
Əməyin xarakteri
birinci növbədə işçilərlə mülkiyyət və bölgü münasibətləri arasındakı əlaqənin
xarakterilə müəyyən olunur. O həm də işçilərin iqtisadi azadlığının mühüm
göstəricisidir.
Əmək
və iş qüvvəsi anlayışlarını bəzən eyniləşdirirlər. Lakin bu anlayışlar yaxın
olduqları qədər bir-birindən fərqli iqtisadi kateqoriylardır. Hər hansı əmək
fəaliyyətini icra etmək üçün öz iş qüvvəsini təklif edə bilmək imkanı olan
əhali hissəsinə iqtisadi əhali və yaxud iş qüvvəsi deyilir . Əmək ehtiyyatlarından fərqli olaraq, iş qüvvəsi dedikdə, bütün əmək ehtiyatlarından ictimai istehsalda məşğul olanlar daxildir.
İnsanın malik olduğu və maddi nemətlər istehsal edərkən istifadə etdiyi fiziki
və əqli (zehni) qabiliyyətinin məcmusu hesab olunan iş qüvvəsi yalnız müəyyən istehsal münasibətləri
sistemində fəaliyyət göstərir və cəmiyyətin başlıca məhsuldar qüvvəsidir. İnkişaf
etmiş ölkələrdə iş qüvvəsinə bütün məşğul (hərbi qulluqçular da daxil olmaqla)
və işsiz əhali daxil edilir. İş qüvvəsi insanın əmək qabiliyyətidir,
onun əmək prosesində istifadə etdiyi fiziki və zehni qüvvəsi , bilik təcrübə və
əmək vərdişlərinin məcmusudur.
Kapitalizmdə iş qüvvəsi əmtəə kimi çıxış edir və hər bir əmtəə kimi,
onun da dəyəri və istehlak dəyəri var.
İş qüvvəsi əmtəəsinin dəyəri
fəhlənin özünün və ailəsinin yaşaması üçün zəruri olan yaşayış vasitələrinin
dəyəri ilə müəyyən olunur. Kapitalizmdə iş qüvvəsi dəyəri əmək haqqı
formasındadır. İş qüvvəsinin istehlak dəyəri də var. Bu, fəhlənin izafi dəyər yaratmaq
qabiliyyətindən ibarətdir. Müasir kapitalizm muzdlu iş qüvvəsi
istismarının güclənməsi ilə xarakterizə olunur. Sosializmdə iş qüvvəsinin istehsal vasitələri ilə
birləşməsi istehsal vasitələri üzərində ictimai mülkiyyət şəraitində, istehsal
prosesinin plana uyğun təşkili əsasında həyata keçirilir. Sosializmdə iş qüvvəsi
əmtəə deyildir. İş qüvvəsi - insanın malik olduğu, material və mənəvi
dəyərlərin istehsalında istifadə etdiyi fiziki və zehni əmək qabiliyyətinin məcmusudur.
İş qüvvəsi ictimai formasından, inkişaf mərhələsi və səviyyəsindən asılı
olmayaraq bütün cımiyyətlərdə mövcuddur. Ancaq buna baxmayaraq "iş
qüvvəsi" anlayışı yalnız cəmiyyətin tarixi inkişafının müəyyən
məərhələsində konkrett iqdisadi məna kəsb etmiş , insanın əmək qabiliyyəti - iş
qüvvəsi - əmtəəyə çevrilmişdir. K.Marks heç vaxt "iş qüvvəsi"
anlayışını istehsal vasitələrinin sahibi olan kapitalistləri aid etməmişdir. İş
qüvvəsi kateqoriyası təkcə adamarın malik olduğu əmək qabiliyyətinin əks etdirmir, o həm də iş qüvvəsi
daşıyıcısıının ictimai istehsal sistemindəki sosial - iqdisadi vəziyyətini
müəyyən edir. K.Marks bildirirdi ki, iş qüvvəsi ancaq canlı fərdin qabiliyyəti
kimi mövcuddur. İş qüvvəsi ancaq öz xarici təzahür yolu ilə həyata keçir
və o ancaq əməkdə həyata keçir. Müasir
dövrdə insanın əmək qabiliyyətinin yalnız bir hissəsi - peşəkarlıq qabiliyyəti
iş qüvvəsi hesab edilməlidir. "Peşəkarlıq" termini işçinin haqqı
ödənilən əməklə məşğul olduğunu göstərir. İş qüvvəsi insanın özündən ayrılmayan əmək qabiliyyəti
hesab olunur. İş qüvvəsi kateqoriyası təkcə insanların malik olduğu əmək
qabiliyyətini əks etdirmir , o , həm də , iş qüvvəsi daşıyıcısının ictimai
istehsal sistemindəki ssosial - iqdisadi vəziyyətini müəyyən edir. İş qüvvəsi
istehsalın şəxsi amilidir.
İş qüvvəsi insanın əmək
qabiliyyətidir, onun əmək prosesində istifadə
etdiyi fiziki və zehni qüvvəsi , bilik təcrübə və əmək vərdişlərinin
məcmusudur.
İşçi qüvvəsinin təkrar
istehsalının xüsusiyyətləri:
1. İşçi qüvvəsinin daşıyıcısı olan insanlar
bir məhsuldar qüvvə kimi elmi-texniki
biliyə malik olurlar və əmək alətlərini
hərəkətə gətirilər;
2. İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı prosesində
və bunun sayəsində insan başlıca
məhsuldar qüvvə olur ;
3. İşçi qüvvəsinin daşıyıcısı məhsuldar
qüvvələrin mühüm ünsürü olmaqla
bərabər, istehsal münasibətlərinin başlıca
subyektidir;
4. İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı eyni
zamanda ailə münasibətlərinin, mənəvi ,
hüquqi və s münasibətlərinin təkrar
istehsalıdır;
5. İşçi qüvvəsinin təkrar istehsalı müvafiq
həcmdə yaşayış vasitələtinin təkrar
istehsalını tələb edir.
Əməyin xarakteristikasında sadə və mürəkkəb əmək anlayışları
fərqlənir.
Sadə əmək heç bir ixtisas
tələb etməyən əməkdir. Müəyyən işlərin yerinə yetirilməsi üçün işçidən xüsusi
hazırlıq, səriştə, bacarıq və bilik tələb edən əmək isə ixtisaslı əmək adlanır.
İxtisassız (sadə) əməkdən fərqli olaraq ixtisaslı əmək mürəkkəb əmək kimi çıxış
edir.
Görkəmli şotland iqtisadçısı A.
Smit yazır: "Əmək bütün əmtəələrin
mübadilə dəyərinin həqiqi ölçüsüdür". O göstərir ki, dəyərin kəmiyyəti
ayrıca əmtəə istehsalçısının əmək məsrəfləri ilə yox, cəmiyyətin mövcud vəziyyətində
orta zəruri məsrəflərlə müəyyən olunur. Smit həm də qeyd edir ki, ixtisaslı və
mürəkkəb əmək, ixtisassız və sadə əməklə müqayisədə vaxt vahidi ərzində daha
çox dəyər yaradır. Yəni, mürəkkəb əməyin bir saatı
sadə əməyin bir neçə saatına ekvivalentdir. Buna uyğun olaraq ixtisaslı əməyə
ixtisassız əməyə nisbətən daha yüksək haqq verilir.
Əmək növlərini ölçməkdən ötrü mürəkkəb əməyin sadə
əməyə müncər olması vacibdir ki, buna da əməyin
reduksiyası deyilir.
Bundan əlavə, öz formasına görə əmək abstrakt və konkret əmək kimi də təsnifləşdirilir.
Belə ki, məhz ilk dəfə olaraq, K. Marks
əməyin ikili xarakter daşıdığını, konkret və abstrakt əmək kimi formalarının
olduğunu qeyd etmişdir. Abstrakt əmək insan əməyinin sərfidir. Konret əmək isə
hər hansı bir sahədə sərf olunan əməkdir.
İnsan əməyinin ikili xarakteri əmtəənin iki
xassəsini yaradır. Bunlar əmtəənin istehlak dəyəri və mübadilə dəyəridir. İnsanın
mücərrəd (abstrakt) əməyi əmtəənin mübadilə dəyərini yaradır.
Mücərrəd
(abstrakt) əməyin xarakteristikası üçün aşağıdakı anlayışlardan istifadə
olunur:
·
əməyin ağırlığı;
·
əməyin gərginliyi
Əməyin ağırlığı əmək predmetinin
vəziyyətində olan hər hansı bir dəyişiklərlə əlaqədar fiziki səyləri
xarakterizə edir.
Əməyin gərginliyi insanın sınaqdan
keçirdiyi, üzləşdiyi, emosional-psixi ağırlığı xarakterizə edir.
İş qüvvəsinin və
sahibkarlıq fəaliyyətinin səmərəli və qeyri-səmərəli istifadəsi
nöqteyi-nəzərindən əmək səmərəli və
qeyri-səmərəli əməyə bölünür. Səmərəli əmək əməyin ictimai təşkili nöqteyi
nəzərindən elə əməkdir ki, bu zaman iş yerlərinin və işçilərin bölgüsü
işçilərin ixtisasına, yerinə yetirdiyi əməyin mürəkkəbliyinə görə uyğun həyata
keçirilsin. Qeyri-səmərəli əməkdə isə işçilərin ixtisasına və yerinə yetirilən
işlərin mürəkkəbliyinə uyğun olaraq iş yerləri üzrə işçilərin bölgüsü həyata
keçirilmir.
Əmək aşağıdakı
prinsiplərin tələblərinə cavab verən insan fəaliyyətidir:
·
şüurluluq
·
məqsədəuyğunluq
·
nəticə
·
ictimai
faydalılıq
·
hərəkətlərin
enerji məsrəfləri
Şüurluluq dedikdə, burada gələcək əməyin nəticəsini
insan əmək prosesində dərk edir. Məqsədəuyğunluq o deməkdir ki, insan öz
səylərini reallaşdırmağa başlamazdan əvvəl hərəkətlərin alqoritmini düşünür.
Nəticəlilik o deməkdir ki, hər hansı bir fəaliyyət ictimai zəruri nəticə ilə
başa çatır. İctimai faydalılıq o deməkdir ki, insanlar əmək kollektivində
birləşərək və ya bir - birilə qarşılıqlı fəaliyyətdə olaraq həm özü üçün, həm
də cəmiyyət üçün nemətlər istehsal edirlər.
Əməyin məzmunu iş yerində
konkret əmək funksiyalarının bölgüsünü ifadə edir və yerinə yetirilən
əməliyyatların məcmusu ilə müəyyən olunur.
Əməyin xarakteri istehsalın
ictimai şərtləri nöqteyi-nəzərindən əməyi nəzərdən keçirir.
Əməyin
funksiyaları aşağıdakılardır:
1. İnsan və
cəmiyyətin şəxsi və ictimai tələbatlarının ödənilməsi məqsədilə maddi və mənəvi
nemətlərin istehsalı;
2. İnsan və cəmiyyət
həyatının təhlükəsizliyinin təmin edilməsi, təbiətin qorunması, sağlam və
sosial mühitin təmin edilməsi;
3. İctimai maddi və
qeyri-maddi sərvətin formalaşması və yığımı;
4. İstehsal
amillərinin, elm, texnika və mədəniyyətin inkişafı;
5. İnsanın özünün
şəxsi inkişafı, yaradıcı şəxsin və sərbəst cəmiyyətin formalaşması.
Əməyin
təsnifat əlamətləri aşağıdakılardır:
1. Əməyin
xarakterinə və məzmununa görə növləri:
·
arzuedilən əmək;
·
zəruri əmək və ya məcburi əmək;
·
fərdi və kollektiv əmək;
·
zehni əmək;
·
yaradıcı əmək.
2. Əmək predmetinə
və əmək məhsuldarlığına görə əməyin növləri:
·
elmi əmək,
·
mühəndis əməyi,
·
idarəetmə əməyi,
·
istehsal əməyi,
·
sahibkar əməyi,
·
sənaye əməyi,
·
kənd təsərrüfatı əməyi,
·
innovasiya əməyi,
·
nəqliyyat əməyi və s. ;
3. Əmək vasitələrinə
və üsullarına görə əməyin növləri:
·
əl əməyi ( texniki cəhətdən silahlanmayan) ;
·
mexanikləşmiş və avtomatlaşmış əmək;
·
aşağı, orta, yüksək texnologiyalı əmək;
·
insanın müxtəlif iştirak dərəcəsinə görə əmək.
4. Müxtəlif
reqlamentasiya dərəcəsi ilə əmək şəraitinə görə əməyin növləri:
·
stasionar əmək və səyyar əmək;
·
yeraltı və yerüstü əmək;
·
yüngül, orta, ağır əmək;
·
cəlbedici və cəlbedici olmayan əmək;
·
sərbəst və reqlamentli əmək.
İnsanın və cəmiyyətin
inkişafında əməyin rolu aşağıdakılardan ibarətdir:
·
insanların, onların fiziki və mənəvi
keyfiyyətlərinin inkişafı;
·
maddi və mənəvi nemətlərin istehsalı;
·
insanın və cəmiyyətin maddi və mənəvi tələbatların
ödənməsi;
·
elmi-texniki tərəqqi ( ETT ) ;
·
əhalinin təkrar istehsalı;
·
əmək məhsuldarlığının artımı;
Son dövrlər əməyin növü kimi idarəetmə əməyini xüsusilə
qeyd edirlər. İdarəetmə
əməyi - ictimai əməyin bir növü olub istehsal kollektivlərinin qarşısında qoyulan məqsədə çatmaq üçün
istiqamətlənmiş məqsədyönlü fəaliyyətdir. Geniş mənada idarəetmə əməyi idarəetmə sahəsində hər cür əmək kimi
başa düşülür. Daha dar mənada isə idarəetmə əməyinin müəyyənləşdirilməsi
inzibati idarəetmənin funksiyalarının icra edilməsi deməkdir. Bir sıra alimlər əsassız
olaraq “idarəetmə əməyi”ni “idarəetmə” ilə eyniləşdirirlər və hesab edirlər ki,
o ancaq idarəetmə sahəsində istifadə edilir. İdarəetmə əməyi ilə müəssisə və təşkilatların
rəhbərləri, mühəndis-texniki işçilər və qulluqçular məşğul olurlar. İdarəetmə
işçilərinə zehni əməyin spesifik forması olan idarəetmə əməyi ilə məşğul olan
bütün işçilər aid edilir. Beləliklə, idarəetmə işinə ancaq rəhbərlərin,
mühəndis-texniki işçilərin işini aid etmək olar.
İdarəetmə
əməyinin xüsusiyyətləri aşağıdakılardan ibarətdir:
1) Əməyin
xüsusiyyətləri - intellektual, zehni əmək;
2) Təsir
etmə səciyyəsi - inzibati, təşkilati, bütövlükdə idarəedici;
3) Əmək cismi - informasiya;
4) Əmək vasitələri - hesablama texnikası, təşkilatı texnika;
5) Maddi nemətlər istehsalına təsiri - qeyri müstəqim;
6) Əməyin son nəticəsi - idarəetmə qərarları.
Müəllif : gənc iqtisadçı Bayat-Budaqi
Fidan
Комментариев нет:
Отправить комментарий